Aktualności

Zarzut potrącenia to jedna z najbardziej popularnych instytucji prawa podejmowana zwykle w celu zmniejszenia, a nawet całkowitego wyłączenia odpowiedzialności za dług. Prowadzący działalność gospodarczą często muszą zmagać się z tego typu zarzutem, czy też niejednokrotnie sami chcą skorzystać z jego dobrodziejstwa.

Czym jest potrącenie?

Kwestie potrącenia uregulowane są tradycyjnie w art. 498 - 499 kodeksu cywilnego. Zgodnie z literalnym brzmieniem tych przepisów, mechanizm potrącenia można zastosować, gdy dwie strony stosunku prawnego (np. umowy) są jednocześnie swoimi wierzycielami i dłużnikami. Jest to taka sytuacja, w której dla przykładu miedzy stronami istnieje zawartych kilka umów, w których z jednej strony Podmiot A zalega w płatnościach na rzecz Podmiotu B, a Podmiot B zalega na podstawie innych umów w płatnościach na rzecz Podmiotu A. W takim wypadku, strony są wzajemnie swoimi wierzycielami i dłużnikami.

Oprócz tego, wierzytelności nadające się do potrącenia to tylko takie wierzytelności których można określić realną wartość. Oznacza to, że przedmiotem obu wierzytelności muszą być albo pieniądze, albo rzeczy oznaczone co do gatunku, czyli takie których nie są istotne ich indywidualne właściwości, a można je dowolnie zastąpić innymi rzeczami tego samego rodzaju.

Roszczenia wynikające z obu wspomnianych wierzytelności muszą być wymagalne. Roszczenie staje się wymagalne wraz z upływem terminu spełnienia świadczenia. Mówiąc obrazowo, będzie to sytuacja, w której na przykład upłynie czas wskazany do zapłaty faktury, albo termin wskazany w wezwaniu do zapłaty czy też określony w umowie. Zawsze będzie to moment w którym możemy domagać się spełnienia świadczenia (zapłaty) z uwagi na fakt, iż minął już czas dobrowolnej realizacji.

Ostateczną przesłanką jest możliwość dochodzenia roszczeń przed sądem lub innym organem państwowym. Oznacza to, że roszczenia te są zaskarżalne. W praktyce nie nadają się do potrącenia roszczenia o charakterze naturalnym (przedawnione lub wynikające z gry lub zakładu prowadzonych bez zezwolenia właściwego organu). Wśród przykładowych roszczeń nie nadających się do potrącenia można wskazać także roszczenia wzajemne współwłaścicieli rzeczy, takie jak roszczenia o zwrot nakładów i pożytków czy o zapłatę za korzystanie z rzeczy.

Jeżeli zatem mamy zaległości w płatności u naszego kontrahenta, a jednocześnie zalegamy w płatności także na jego rzecz, a co więcej, obie wierzytelność mają charakter pieniężny oraz obie wierzytelność są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem, możemy rozważyć zastosowane instytucji potrącenia.

Dwa rodzaje potrącenia?

Warto zaznaczyć, że aż do nowelizacji postępowania cywilnego ustawą z 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie w dniu 7 listopada 2019 roku zarzut potrącenia miał jedynie charakter materialny. Oznacza to, że złożone oświadczenie o potrąceniu zawsze odnosiło skutek, pod warunkiem spełnienia ustawowych przesłanek. Oświadczenie to można było złożyć zarówno przed sądem, jak i poza procesem. Aktualnie, potrącenie nie ma jednolitego charakteru i różni się znacząco w zależność od momentu jego zastosowania, co może wprowadzić w błąd niejednego przedsiębiorcę. Istnieje bowiem możliwość potrącenia wierzytelności zarazem jako zarzut o charakterze procesowym jak i materialnym, przez co regulują go dwa odrębne przepisy, odpowiednio art. 2031 kpc oraz art. 498-499 kc.

Jak dokonać potrącenia poza procesem?

Przede wszystkim zarzut potrącenia poza procesem (w aspekcie materialnym) jest czynnością jednostronną. Oznacza to, że nie musimy mieć zgody kontrahent na dokonanie potrącenia jeżeli spełniamy przesłanki do jego dokonania.

Aby skutecznie dokonać potrącenia, musimy zwyczajnie przygotować odpowiednie oświadczenie w treści którego skonkretyzujemy jakie dwie wierzytelności ze sobą potrącamy. Jednocześnie należy pamiętać o złożeniu oświadczenia w imieniu podmiotu, który jest faktycznie wierzycielem w sposób prawidłowy. Chodzi o m.in. zachowanie prawidłowej reprezentacji spółki. W przeciwnym razie oświadczenie to może okazać się nieskuteczne. Ważnym jest także upewnienie się, że oświadczenie dotarło do wiadomości kontrahenta, aby unikać niedomówień. Oświadczanie, które nie dotarło skutecznie do kontrahenta nie wiąże prawnie. Aby temu zapobiec, warto nadać je drogą pocztową na aktualny adres, lub jeżeli to możliwe, odebrać je osobiście kwitując dokument oświadczenia podpisem kontrahenta.

W tym miejscu należy mieć także na uwadze, że oświadczenie o potrąceniu w aspekcie materialnym będzie jednoznaczne z uznaniem długu. Jest to naturalna konsekwencja, bowiem gdybyśmy nie uznawali naszego długu, nie moglibyśmy potrącić go z przysługującej nam wierzytelności. Zwracam na to szczególną uwagę, bowiem niejednokrotnie może być to przyczyną wielu problemów.

Jak dokonać potrącenia w procesie?

Jak już wspomniałem wyżej, w związku z nowelizacją procedury cywilnej wprowadzono nową formę złożenia zarzutu potrącenia. W odróżnieniu od formy materialnoprawnej, ta przybiera formę zarzutu, który może być podniesiony jedynie w procesie cywilnym.

Do tej pory możliwe było złożenie zarzutu potrącenia w toku procesu, a jedynym warunkiem było doręczenie odpisu pisma procesowego wraz z zarzutem drugiej stornie, ewentualnie podniesienie zarzutu na rozprawie. Procedura ta jednak uległa znaczącym zmianom.

Zgodnie z założeniami ustawodawcy, regulacje te mają mieć charakter zdecydowanie bardziej restrykcyjny. Aktualnie, aby skutecznie złożyć zarzut potrącenia w procesie cywilnym należy odnieść się do regulacji art. 2031 kodeksu postępowania cywilnego. Zgodnie z nim, oprócz podstawowych przesłanek przytoczonych powyżej, pojawiły się także inne ograniczenia, znacząco wpływające na skuteczność tego zarzutu.

Aby dokonać skutecznego zarzutu potrącenia w trakcie procesu, należy go podnieść nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy wierzytelność stała się wymagalna. Oznacza to dla dłużnika, że realnie najczęściej ostatecznym terminem będzie termin na złożenie pisma będącego odpowiedzią na pozew. Nie można zatem wnieść już zarzutu potrącenia ustnie na rozprawie, a tylko w piśmie procesowym i tylko w tym określonym momencie.

W piśmie, którym składamy zarzut potrącenia, należy zastosować przepisy dotyczące pozwu, za wyjątkiem przepisów dotyczących opłat. Ma to takie konsekwencje, że oprócz standardowych wymagań dla pisma procesowego, musimy także wskazać dodatkowe kwestie, które powołuje się wyłącznie w pozwie, w tym termin wymagalności naszego roszenia które ulega potrąceniu, czy wykazanie, że i w jego zakresie podejmowaliśmy próbę polubownego zakończenia sporu. Wobec tego istnieje ryzyko, że z uwagi na błędy formalne nie dojdzie do prawidłowego zgłoszenia zarzutu potrącenia.

To co jednak jest przede wszystkim istotne, to zmiany w zakresie określenia wierzytelności, które nadają się do potrącenia w trybie tego zarzutu. Oprócz spełniania podstawowych przesłanek, w ramach zarzutu, potrąceniu może ulec tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda. Nie z jakiegokolwiek innego stosunku, ale dokładnie z tego, który jest podstawą powództwa. Powoduje to znaczące zawężenie kręgu wierzytelność nadających się do potrącenia.

Jako przykład nadający się do potrącenia procesowego można wskazać sytuację, w której z jednej strony Podmiot A może żądać zapłaty ceny z umowy sprzedaży, a z drugiej strony Podmiot B jest uprawniony do naliczenia kary umownej za nienależyte wykonanie tej umowy.

Oczywiście powyższa zasada doznaje wyjątku, jeżeli wierzytelność pozwanego jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego. Wymogi niesporności i uprawdopodobnienia dotyczą jedynie wierzytelności pozwanego zgłoszonej do potrącenia. Wierzytelność niesporna to taka, której nie kwestionuje druga strona, a nawet przyznała ją wprost, najlepiej w formie pisemnej. Natomiast dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego, uprawdopodobniającego istnienie wierzytelności może być np. potwierdzenia salda w banku, zestawienie niewzajemnych wierzytelność czy uznanie długu.

Niejednokrotnie zatem może okazać się, że pomimo faktu posiadania wierzytelności możliwej do potrącenia zgodnie z przepisami materialnymi, nie będziemy mogli użyć tego argumentu w sprawie i finalnie proces przegramy. W takiej sytuacji jedyną możliwą drogą będzie wytoczenie osobnego powództwa o zapłatę (co wiąże się z kosztami), a także podjęcie szybkich działań w drodze powództwa opozycyjnego (co także wiąże się z kosztami).

Jaka jest zatem granica do której potrącenie będzie przybierało formę materialnoprawną, a od której będzie możliwe jego złożenie jedynie w formie procesowej?

Powszechnie przyjmuje się, że tym punktem jest moment doręczenia pozwu w sprawie. Od tego momentu co prawda możemy nadal składać oświadczenie o potrąceniu, ale jego skutki będą tożsame dla skutków zarzutu procesowego.

Natomiast jeżeli przed wytoczeniem powództwa (doręczeniem pozwu) prześlemy oświadczenie o potrąceniu, ma to ten skutek, że będziemy mogli w procesie powołać się na potrącenie z innej wierzytelności aniżeli dochodzona procesem, czyli w istocie tej, która uległa potrąceniu poza procesem. Dzięki temu niejako omijamy ograniczenie co do zarzutu o charakterze procesowym. Wobec tego będziemy mogli podnieść zarzut wygaśnięcia części (bądź całości) zobowiązania wskutek złożenia oświadczenia o potrąceniu.                                                                                                                                                                                                                  

Skutek prawidłowego potracenia.

Skutek potrącenia może różnić się w zależności od kontekstu w jakim dokonano tej czynności, tj. czy w ramach zarzutu procesowego czy też w ramach czynności materialnoprawnej.

W aspekcie materialnym, jeżeli spełniono wszystkie przesłanki umożliwiające dokonanie potrącenia, dokonano wszystkich czynności technicznych w sposób prawidłowy, skutkiem złożenia oświadczenia o dokonaniu potrącenia jest wzajemne umorzenie obu wierzytelności. Umorzenia ma skutek do wierzytelności niższej.

W aspekcie procesowym natomiast skuteczne wniesienie zarzutu potrącenia, po jego uwzględnieniu przez sąd, w tym zakresie powoduje oddalenie powództwa. Niesie to za sobą odpowiednie konsekwencje procesowe, ponieważ wpływa na wynik sprawy, co przekłada się na rozłożenie kosztów procesowych na strony. Dodatkowo, skutecznie wniesiony zarzut potrącenia w procesie pozwala na uniknięcie konieczności prowadzenia osobnego postępowania, co w sposób oczywisty wpływa na koszty i czas załatwienia sprawy.

 

Autor: 
Artur Sośniak - prawnik w Kancelarii Radców Prawnych Primo Lege